Heyvan rəsmləri və parçalama səhnələri.

    Gəmiqaya rəsmlərinin böyük bir qrupu heyvan təsvirlərindən ibarətdir. Bu rəsmlər insanların min illər boyu formalaşan inanclarını əks etdirir. Qədim insanların dini-mifoloji görüşlərinin formalaşmalarında onların həyat tərzi müəyyən rol oynamışdır. Arxeoloji araşdırmalar göstərir ki, e.ə III minilliyin ortalarından başlayaraq heyvandarlıqda xırdabuynuzlu heyvanlar üstünlük təşkil edilmişdir. Heyvandarlıqla bərabər ovçuluq da təsərüfatda öz mövqeyini saxlamışdır. Heyvandar-ovçu qəbilələrin ov məqsədilə günlərlə heyvan sürülərini müşahidə etməsi, heyvan sürülərinin müdafiə tədbirləri insanların təsəvvüründə müəyyən əfsanələrin, miflərin yaranmasına səbəb olmuşdur. Heyvan təsvirləri arasında keçi rəsmləri üstünlük təşkil edir. Keçi rəsmləri tək, cüt və qrup halında, bəzən arxası üstə çevrilmiş vəziyyətdə təsvir edilmişdir. Keçi rəsmlərinin üstünlük təşkil etməsi insanların inancları ilə bərabər onların həyat tərzi ilə də bağlı olmuşdur. Belə ki, yabanı dağ keçiləri indi də Naxçıvanda, Gəmiqayada mövcuddur. Şübhəsiz ki, onlar qədim dövrdə daha çox olmuş və insanların həyatında müəyyən rol oynamışdır. Heyvandarlıqda keçiyə üstünlük verilməsi ehtimal ki, onun daha çox məhsuldar olması və yerli şəraitə uyğunlaşması ilə bağlı olmuşdur. Heyvanların artıb çoxalması, heyvandarlığın inkişafı insanlar üçün həyati məsələ olduğundan rəsmlərdə bununla bağlı inanclar da əks olunmuşdur. Rəsmlərin birində həyat ağacının yanında iki keçi və bir oğlaq təsvir edilmişdir. Şübhəsiz ki, burada insanların məhsuldarlıqla bağlı inancları əks olunmuşdur. Digər bir rəsmdə ağac budağının yanında üzbəüz duran iki keçi təsvir edilmişdir. Gəmiqayanın ən çox sevilən motivlərindən biri qrup halında üç keçi rəsmidir. Keçilərin biri yuxarıda, digər ikisi isə aşağıda üzbəüz təsvir edilmişdir. Onlardan birinin buynuzları “B” şəklində bağlanmışdır. Məhsuldarlığı simvolizə edən bu rəsm həm də Gəmiqayada tez-tez rastlanan “B” şəkilli işarələrin anlamını açıqca ifadə etmişdir. Başqa bir rəsmdə qrup halında üç keçi, keçilərin yuxarısında svastika rəsmləri, onlardan solda isə vəhşi heyvan təsviri verilmişdir. Svastika nişanlarının biri dairəyə alınmışdır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, V.Əliyev svastika rəsmlərdən birini insan təsvirinə bənzətmişdir. Biz burada kosmik dünya modelinin kanonlaşmış təsviri ilə qarşılaşırıq. İçərisinə çərxi-fələk rəsmi çəkilən dairə Göy aləmini, ondan sağdakı insanabənzər rəsm heyvanların himayədar Tanrısını, keçi rəsmləri orta dünyanı, vəhşi heyvan o biri dünyanı təmsil edir. Bu rəsmdə xaosun kənarlaşdırılması, məhsuldarlığın himayə edilməsi verilmişdir. Keçi rəsmlərinin astral simvollarla təsvir edilməsinə arxeoloji sənət əsərlərində də çox rastlanmışdır. Rəsmlərin birində sağ tərəfdə buynuzları dairə ilə tamamlanan iki keçi, ondan solda biri ayaq üstə, digəri isə arxası üstə çevrilmiş iki keçi, bu təsvirlərin altında isə quş, yaxud insanabənzər fantastik varlıq təsvir edilmişdir. V.Əliyev keçi buynuzlarının dairə şəklində verilməsini qədim totemlərin Yer üzündə Günəşi təmsil etməsi ilə bağlamışdır. Bizcə, bu fikir məntiqə uyğundur. Keçilərin Günəşlə, Göy aləmi ilə bağlılığı o qədər aydın verilmişdir ki, bunu sezməmək olmaz. Keçiyə doğru hücum edən fantastik varlıq o biri dünyanın, xaosun təmsilçisidir. O, keçilərin birini öldürmüş, digərinə doğru hücum etməkdədir. Bu rəsmdə nizamlı mədəni dünya ilə xaotik başlanğıc arasında mübarizə, dünyanın Tanrı tərəfindən idarə edilməsi ideyası əks olunmuşdur. Keçi rəsmlərinin birinin buynuzu qıvrılmış ilan formasındadır. Maraqlıdır ki, keçi rəsminin arxa tərəfində oğlaq rəsmi də vardır. Keçinin buynuzunun qıvrılmış ilan şəklində təsvir edilməsi onun ilanla bağlılığını əks etdirir. Bu bağlılığın semantik mənası qədim təsvirlərdə kifayət qədər aydınlıqla ifadə edilmişdir. Xtonik qüvvələrlə bağlı olan ilan həm də bərəkətin, bitki aləminin əfsanəsidir.

     Keçilərin otlayan vəziyyətdə, yaxud ağzında ot olduğu halda təsvir edilməsi də müəyyən simvolika ilə bağlıdır. Ağzında ot tutan keçi təsvirlərinə Eneolit və Tunc dövrünə aid gil qablar üzərində xeyli rastlanmışdır. Keçinin bitki aləmi ilə bağlı olması Mesopotamiya materiallarında daha aydın ifadə edilmişdir. Yeməyin məhsuldarlıqla, doğumla bağlılığı Azərbaycan folklorunda əks olunmuşdur. Səfəvi hökmdarı Məhəmməd Xudabəndə ilə bağlı rəvayətdə qeyd olunur ki, şahın övladı olmurmuş. Bir gün dərviş şaha bir alma verir. Deyir ki, yarısını özün ye, yarısını da arvadına ver. Sizin övladınız olacaq. Şah bu almanı bölüb arvadı ilə yedikdən sonra bir oğlu olur. Bu, tarixdə I Şah Abbas adı ilə tanınan hökmdar olmuşdur. Buna bənzər epizodlara Azərbaycan nağıllarında çox rastlanır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi Gəmiqaya rəsmlərinin birində keçilər üç meyvəsi olan həyat ağacı ilə birlikdə təsvir edilmişdir. Həyat ağacının meyvəsi Tanrıya məxsus yemdir və heyvanların məhsuldarlığını təmin edir.

     Türk xalqlarında keçi kultu və keçi onğonunun olması təkəli tayfasının adında da əks olunmuşdur. Azərbaycanın müxtəlif yerlərində həmçinin Keçili kənd adları da vardır. Məlum olduğu kimi keçi şümerlərdə də müqəddəs hesab edilmiş, ona Tanrı kimi tapınılmışdır. Gəmiqaya təsvirlərinin araşdırılması zamanı qədim Şumer mifalogiyasının yansımaları özünü aydın şəkildə göstərir. Şübhəsiz ki, qədim dövrdən indiyədək keçinin müqəddəsliyi ilə bağlı inanclar arasında müəyyən bağlılıq vardır.

    Gəmiqayada rastlanan heyvan təsvirlərindən biri də maral rəsmləridir. Yuxarıya doğru qalxan qoşa şaxələnmiş buynuzları olan maral təsvirləri olduqca realist rəsm edilmələri ilə fərqlənirlər. Maral təsvirlərinə Orta Tunc dövrlərinə aid boyalı qablar üzərində də rastlanmışdır. Arxeoloji araşdırmalar zamanı yaşayış yerlərindən xeyli miqdarda maral sümükləri, maral sümüklərindən hazırlanmış tapıntılar maralın qədim insanların həyatında müəyyən yer tutduğunu göstərir. Boyalı qablar üzərində və Gəmiqayadakı təsvir edilən maral rəsmləri şübhəsiz ki, qədim insanların inancları ilə bağlı olmuşdur. Bu inanclar Azərbaycan folklorunda geniş şəkildə əks olunmuşdur. Azərbaycan ərazisində “Maral dağı”, “Maral qayası”, “Maral bulaq”, “Maral göl” adlı toponimlərin olması da bu inanclarla bağlıdır.

     Rəsmlərin az bir qismi quş təsvirlərindən ibarətdir. Quş təsvirləri bəzən sxematik, bəzən isə realist üslubda verilmişdir. Qeyd edək ki, quş rəsmlərinə Tunc dövrünə aid boyalı və boz rəngli gil qablar üzərində xeyli rastlanmışdır. Onlar realist, sxematik və fantastik üslubda təsvir edilmələri ilə fərqlənir. Naxçıvanın arxeoloji abidələrində qəbirlərdə quş sümükləri qoyulması adətinə də rastlanır. Gil qablar üzərindəki təsvirlər və qəbirə quş sümüyü qoyulması quş inancının Tunc dövründə Azərbaycanda yaşayan qəbilələr arasında geniş yayıldığını göstərir. Gəmiqayada Dəli bulaqdan cənub-qərb tərəfdə iri qaya parçası üzərində təsvir edilən Qaranquş rəsmi realist üslubdadır. Təsvirin mamırla örtülməsi onun daha qədim tarixə malik olduğunu göstərir. Çünki buradakı rəsmlərin çoz az bir qismi mamırla örtülmüşdür. Haçaquyruq qaranquşun təsviri, şübhəsiz ki, Nuh əfsanəsində və Azərbaycanın digər folklor nümunələrində rastlanan Qaranquş obrazı ilə bağlıdır.Əfsanələrdə Qaranquş Göy aləminin təmsilçisi, insanların xilaskarı, onları bəd qüvvələrdən qoruyan bir obrazdır. Qaranquşla bağlı inanclar digər türk xalqları arasında da yayılmışdır. Xalq arasında mövcud olan inanca görə Qaranquş toxunulmazdır. Onu yuva saldığı yerdən qovmaq və ovlamaq günah hesab edilir. Gəmiqaya təsvirlərindəki quş rəsmləri müxtəlif məzmun ifadə etməklə müəyyən dərəcədə ovçuluq və heyvandarlıq mifləri ilə də bağlıdır. Gəmiqayada rastlanan kəklik rəsmləri də bu inanclarla bağlıdır. Ular kəklik indi də Ordubad rayonunda müqəddəs quş hesab edilir. Quşla bağlı mifoloji inanclar “Əkil-Bəkil quş idi” şerində də əks olunmuşdur. Ovçuluq mifi ilə bağlı olan bu obraz quşların himayədarıdır. Onun özünün də himayədarı vardır .

    Gəmiqayada bir neçə yerdə it rəsmlərinə təsadüf olunur. Məlum olduğu kimi, it insanların əhilləşdirdiyi ilk heyvanlardan biridir. Arxeoloji tapıntılar itlə bağlı inancların qədim insanların ideologiyasında müəyyən yer tutduğunu göstərir. Bu it obrazının həyatda insanların yaxın köməkçisi olduğunu göstərməklə bərabər, onun həm də müqəddəs məna daşıdığını göstərir. Bu baxımdan C.Ə.Xəlilovun araşdırmaları zamanı aşkar olunan bir sənət əsəri diqqətəlayiqdir. Burada gil qabın yuxarısında iki insan və bir it başı fiquru vardır. Tədqiqatçı etnoqrafik materiallara əsaslanaraq həyətlərdə it kəlləsinin asılmasının insanları bəd ruhlardan qorumaq mənasında olduğunu qeyd etmişdir.

    Gəmiqayada çox rastlanan təsvirlərdən biri də ilan rəsmləridir. İlan çox zaman dinamik hərəkət vəziyyətində çevrilmişdir. Lakin bəzi spiralların ilan başı ilə tamamlanması onların qıvrılmış ilanları immitasiya etdiyini göstərir. Azərbaycan folklorunda ilanla bağlı xeyli inanclar vardır. Əfsanələrdə ağ ilan və qara ilanla bağlı obrazlar, insanların ağ ilana kömək etməsi, ağ ilanı öldürməyin yasaq olması öz əksini tapmışdır. Azərbaycan əfsanələrində saxlanan inanclara görə evdə olan ocaq ilanını öldürməzlər. Əgər onu öldürsən xeyir-bərəkət yox olar. Gəmiqayada ayrılıqda təsvir edilən ilan rəsmlərinin bitki aləminin qorunması, məhsuldarlığın mühafizəsi ideyası ilə bağlı olduğunu demək olar. Gəmiqayada keçi ilə qarşı-qarşıya duran ilan rəsmi Yerüstü və Yeraltı dünyanın münasibətini əks etdirir. Rəsmlərin birində keçi, ilan və balıq təsviri verilmişdir. Fikrimizcə, ilanın balıqla təsvir edilməsi onun su stixiyası ilə bağlılığını göstərir. Çünki balıq xaotik başlanğıç olan suyun təmsilçisidir. Azərbaycanın folklor nümunələrində su sahibinin yarı insan, yarı balıq bir məxluq olması ilə bağlı əfsanələr vardır.

     Gəmiqayada mifoloji məzmun daşıyan rəsmlərin bir qrupu heyvanların mübarizəsi səhnələri ilə təmsil olunmuşdur. Bu tip rəsmlərdən bir neçəsi V.Əliyev tərəfindən qeydə alınıb nəşr olunmuşdur. Bu rəsmlərin birində sağ tərəfdə əlini yuxarıya qaldırmış insan, ondan solda uzun boyunlu bir heyvan və iki vəhşi heyvanın keçiyə hücum etməsi səhnəsi təsvir edilmişdir. Fikrimizə görə sağda verilmiş insan heyvanların qoruyucu Tanrısıdır. Rəsmdə orta dünya təmsilçiləri o biri dünyanın təmsilçilərinə qarşı qoyulmuşdur. Kosmik dünya modelini bütövlükdə əks etdirən və olduqca universal olan bu səhnə həyatın davamı üçün qurban vermənin zəruriliyi ideyasını əks etdirir. V.Əliyevin bu səhnəni totemin qorunması kimi izah etməsi məntiqi baxımdan doğrudur. Digər bir rəsmdə marala hücum edən yarımçıq heyvan, ehtimal ki, quş təsviri, onlardan solda qarşı-qarşıya duran bəbir və öküz rəsmi verilmişdir. Canavarla keçinin üz-üzə olduğu təsvir olduqca maraqlıdır. Onların arasında təsvir olunan ucu düyünlənmiş ip ovsunla ilə bağlı olub canavarın ağzının bağlanması, ölümün qarşısının alınması mənasındadır. Bu ovsun qarşısında aciz qalan şeytan aradan çıxmağa məcbur olur. Ordubad rayonunda qurd ağzı bağlamaqla bağlı ovsunlar indiyədək qalmaqdadır.

   Gəmiqayada araşdırmalar zamanı heyvanların mübarizəsini təsvir edən daha üç rəsm ortaya çıxarılmışdır. Rəsmlərin birində buynuzlu iri heyvan, ondan yuxarıda isə ceyran təsvir edilmişdir. Burada qədim mifoloji təfəkkür üçün xarakterik olan yuxarı və aşağı ideyası verilmişdir. O qədər də yaxşı saxlanmayan digər rəsmdə canavarın keçiyə hücumu səhnəsi verilmişdir. Üçüncü rəsmdə aslanın vəhşi inəyə hücumu təsvir edilmişdir. Rəsmlər dinamik hərəkət halındadır. İnək qaçdığı vəziyyətdə aslan onun sinəsindən tutmuşdur. Qeyd edək ki, realist üslubda təsvir edilən rəsm yüksək ustalıqla icra edilmişdir. Şübhəsiz ki, onun çəkilməsində metal alətlərdən istifadə edilmişdir. Rəsmlərin müxtəlif detallarının ustalıqla verilməsi onun professional vərdişlərə malik sənətkarlar tərəfindən çəkildiyini göstərir. Sonuncu təsvir ikonoqrafik baxımdan bir qədər fərqlənsə də, Mesopotamiya təsvirlərindəki parçalama səhnələrini xatırladır. Bu tip təsvirlərə Azərbaycanın arxeoloji abidələrindən aşkar olunan sənət əsərlərində də rastlanmışdır.

      Gəmiqayada arxa-arxaya duran qoşa heyvan fiquru təsvirlərinə də rastlanmışdır. Rəsmlərin birində arxa-arxaya durmuş keçi, digərində isə keçi və maral təsvir olunmuşdur. Bu tip heyvan fiqurları Cənubi Qafqazın arxeoloji abidələrində geniş yayılmışdır.

     Qaya təsvirlərinin bir qrupu heyvan buynuzlarını xatırladan işarələrdən ibarətdir. Fikrimizə görə, heyvan buynuzları heyvanların özünü simvolizə etmişdir. Ola bilsin ki, rəsmlər müxtəlif kateqoriyalı adamlar tərəfindən çəkildiyi üçün onları həmişə bütöv təsvir etmək mümkün olmamışdır.