İnsan rəsmləri və ov səhnələri.

     Gəmiqaya rəsmlərinin müəyyən bir qrupu insan rəsmlərindən ibarətdir. Onlar ya ayrılıqda, ya da astral və heyvan təsvirləri ilə bir kompozisiyada verilmişdir. İnsan rəsmləri ikonoqrafik baxımdan bir-birindən fərqlənirlər. Onlar başlıca olaraq sxematik şəkildə təsvir edilmişdir. Qaya təsvirlərinin birində mürəkkəb kompozisiyalı təsvirə rastlanmışdır. Buradakı insan rəsmlərindən birinin başı dairə şəklində, qolları dirsəkdən sinəsinə doğru bükülmüş vəziyyətdədir. Fiqurun gövdəsi ucları dəyirmiləşdirilmiş və dörd yerə bölünmüş kvadrat şəklindədir. Onun altında altı yerə bölünmüş, ucları dəyirmiləşdirilmiş düzbucaqlı vardır. Onun yuxarı ucları heyvan fiqurlarına bənzəyən çıxıntılarla tamalanır. Rəsmlərin birində yuxarıda təkə, aşağıda əlində dəyənək tutmuş insan, onun aşağısında sağ tərəfdə buynuzları arasında quş təsvir edilmiş keçi, keçidən aşağıda vəhşi heyvanın digər bir heyvana hücumu, solda quyruğu üç yerə haçalanmış ilan, ilanın aşağısında dörd yerə bölünmüş düzbucaqlı, onlardan solda isə qarmaqşəkilli işarə təsvir edilmişdir. Keçinin lap yuxarıda təsvir edilməsi şübhəsiz ki, onun keçi kultu ilə bağlı olduğunu göstərir. Ondan aşağıdakı insan rəsmi yerin, yaxud dağın sahibidir. Azərbaycan folklorunda hər şeyin sahibinin olması ilə bağlı inanclar vardır. Suyun, dağın, meşənin sahibi bəzən insanların gözünə görünərək onlara kömək edir. Onun əlindəki dəyənək də adi dəyənək deyildir. Əgər o yerin himayədarıdırsa deməli dəyənək sehirlidir. Qeyd edək ki, sehirli çomaqla da bağlı Azərbaycan folklorunda nümunələr vardır. Bizcə, bu həmin çomaqdır ki, sonradan qəbilə rəhbərlərinin və hökümdarların hakimiyyət simvoluna çevrilmişdir. Qədim təsvirlərdə və qəbir abidələrində hakimiyyət rəmzi olan əsaslara rastlanması bunu sübut edir. Bizcə, çomağın sehirli olmasının sirri həm də onun həyat ağacı ilə bağlı olmasındadır. Ondan aşağıdakı heyvanların mübarizəsi olduqca universal bir semantikaya sahib olmaqla ölümün həyatın ayrılmaz şərti olduğunu göstərir. Bu təsvirlərin qarşısındakı dörd yerə bölünmüş dördbucaq horizontal məkan anlamını ifadə edir. İlanın quyruğunun bağlanması, bizcə, qədim ovsunla bağlıdır. Azərbaycan folklorunda sapın düyünlənməsi, bəd işləri törədən şeytanın quyruğunun düyünlənməsi, itən bir şeyin, yaxud hadisənin qarşısının alınması mənasındadır. İlanın quyruğunun bağlanması burada ölümün qarşısının alınması kimi izah edilə bilər. Göründüyü kimi dərin məzmuna sahib olan bu rəsm qədim insanların dünyaya baxışını bütövlükdə əks etdirir. Rəsmlərin birində qrup halında üç insan rəsmi təsvir edilmişdir. Onlardan biri bir əlini yuxarıya qaldırmış, digəri isə əllərini yana açmışdır. Öndəki insan rəsmi üçbarmaqlıdır. Ondan bir qədər yuxarıda xaç rəsmi vardır. İnsan rəsmlərindən yuxarıda dörd keçi təsviri vardır. Keçilərdən birinin buynuzuna lent bağlanmışdır. Tədqiqatçılar üçbarmaqlı fiqurların Göy və su ilə bağlı Tanrı obrazını simvolizə etdiyini qeyd etmişdir. Odur ki, üçbarmaqlı fiqurun Hami ruhu, yaxud Tanrını simvolizə etdiyini söyləmək olar. Fikrimizə görə, bu rəsmdə qurbankəsmə mərasimi əks olunmuşdur. Keçilərin birinin buynuzuna lent bağlanması Azərbaycanlılarda və digər türk xalqlarında olmuşdur. Rəsmlərin birində mərkəzi hissədə dörd yerə bölünmüş oval dairə, dairədən ayrılan dalğalı xətlər, onların arasında fantastik bir varlıq, bir qədər aşağıda isə iki ilan təsviri verilmişdir. Sağ tərəfdə dairəyə birləşən qövsvari xətt ondan aşağıda isə insan rəsmi verilmişdir. Dörd yerə bölünmüş dairə horizontal məkan anlayışı ifadə edir. Fikrimizcə, sol tərəfdəki təsvirlərin xaotik qüvvələri təmsil etdiyi ilan rəsmləri ilə aydın ifadə edilmişdir. Sağ tərəfdəki qövsvari xətt səma-Göy anlamını ifadə edir. İnsan rəsminin Hami ruh, ya da Tanrı obrazını simvolizə etdiyini söyləmək olar. Bu rəsmdə horizontal mədəni məkan xaotik qüvvələrdən qorunması anlayışı aydın ifadə edilmişdir. Qeyd etdiyimiz kimi, Azərbaycan folklorunda Günəşin şər qüvvələrdən azad edilməsi ilə bağlı nümunələr vardır. Keçi təsvirlərindən ibarət kompozisiyaların birində ən yuxarıda təkə, ondan aşağıda keçi və oğlaq təsvirləri, sol tərəfdə qollarını yana açmış insan və ilan təsvirləri vardır. Sağ tərəfdə vəhşi quşun keçiyə hücumu, aslanın keçi balalarına doğru hərəkəti təsvir edilmişdir. Bu rəsmdə kosmik dünya modelinin strukturları aydın şəkildə ifadə edilmişdir. Yuxarıda təsvir edilən təkə məhsuldarlıq Tanrısı ilə bağlı zoomorf onğondur. Ondan aşağıda bir tərəfində ölüm, o biri tərəfində həyat olan orta dünya təsvir edilmişdir. O biri dünyanın təmsilçiləri olan aslan və ilan kompozisiyasının aşağısında yer almışdır. Gəmiqayada kollektiv rəqs səhnələrinin olduğu Vəli Əliyev tərəfindən qeyd edilmişdir. Rəqs edənlərin birinin başında buynuzlu maska olmuşdur.

    Qrup halındakı rəsmlərin birində üç insan, onlardan aşağıda isə simvolik işarələr verilmişdir. İnsanların biri əllərini yuxarıya qaldırmış, digəri isə yanlara açmışdır. Onlardan birinin əlində yay və qalxan vardır. Araşdırıcıların fikrinə görə, əllərini yuxarı qaldırmış insan rəsmləri Allaha dua ilə, əlləri yana açılan rəsmlər isə uğur, himayə və müdafiə ilə bağlıdır. Bəzi insan rəsmlərinin trikvestrlə-üç çıxıntı ilə təsvir edilməsi diqqəti cəlb edir. Həm Gəmiqayada, həm də Tunc dövrünə aid gil qablar üzərində insanların əli də üçbarmaqlı təsvir edilmişdir. Bu tip işarələrlə bağlı olaraq tədqiqatçılar öz fikirlərini bir mənalı ifadə etmişlər. Bu işarələrlə verilən insan rəsmlərinin səmavi qüvvələrlə bağlılığı ifdə olunmuşdur.

      İnsan rəsmlərinin astral və heyvan rəsmləri ilə vahid kompozisiyada təsvir edildiyi səhnələrin bir qismi totem və dua ilə bağlı mərasimləri əks etdirir. Dua ilə bağlı rəsmlərə bir neçə yerdə rastlanmışdır. Bu rəsmlər tədqiqatçı Vəli Əliyev tərəfindən nəşr edilmişdir. Rəsmlərin birində əllərini yuxarıya qaldırmış insan, onun yuxarısında isə ekizliyin rəmzi olan qoşa dairə və üçbucaq rəsmləri təsvir edilmişdir. Veneranın simvolu olan qoşa dairələr bəzən qadın Tanrı ilə eyniləşdirilmiş, məhsuldarlığın başlanğıcı hesab edilmişdir. Bitişik üçbucaqların da bu simvolika ilə bağlı olduğu arxeoloji tapıntılarla təsdiq edilir. Gəmiqayadakı bəzi heyvan təsvirləri qoşa üçbucaqlar şəklində verilmişdir. Belə hesab edirik ki, bu rəsmdə insanların ekizliklə, məhsuldarlıqla bağlı dualarını əks etdirən mərasim təsvir edilmişdir. Digər bir rəsmdə əllərini yuxarıya qaldırmış insan, onun üzərində isə keçi rəsmi təsvir edilmişdir. Bu rəsmdə insanın keçi toteminə sitayişi, duası əks olunmuşdur. Gəmiqayada bu tip təsvirlərin verilməsi tamamilə qanunauyğundur. Çünki, istehsal təsərrüfatı formalaşdıqdan sonra belə insanların həyatı xeyli dərəcədə təbiətdən və onun verimindən asılı olmuşdur. Cəmiyyətin mövcudluğu və inkişafı üçün zəruri olan məhsul artımı qədim dövrdə insanları düşündürən əsas problemlərdən biri olmuşdur. Buna görə də insanlar fövqəltəbii qüvvələri köməyə çağırmaq, onlara dua etmək, müəyyən mərasimlər keçirmək və s. hərəkətlərlə məhsulun artımına, çoxalmasına, qorunub saxlanmasına çalışmışlar. Əllərini yuxarıya qaldırmış insan fiqurlarının dua mərasimi ilə bağlılığı tədqiqatçılar tərəfindən dəfələrlə qeyd edilmişdir. Gəmiqayada əllərini yuxarıya qaldırmış sxematik insan rəsmlərindən birinin aşağı qismi dörd yerə bölünmüş dairə ilə tamamlanır. Onun gövdəsinin ortasında dörd çıxıntı vardır. Bu təsvirin yanında keçi təsviri verilmişdir. Fikrimizə görə, bu rəsm bərəkət Tanrısını simvolizə etmişdir.

     Vəli Əliyev Gəmiqaya təsvirlərindən birini əlində qamçı tutan insan kimi yozmuşdur. Şübhəsiz ki, müəllif bu rəsmin praktiki maldarlıqla bağlı olması kontekstindən çıxış etmişdir. Bu rəsm Şərq incəsənətində çox populyar olan əlində ilan tutan insan obrazıdır. İnsanın başı uzun olmaqla quş dimdiyinə bənzəmişdir. Rəsmlərin birində ağzında ot tutan keçi, qollarını yana açaraq keçiyə doğru hərəkət edən insan təsvir edilmişdir. Şişpapaqlı insan təsvirinin başının ətrafında qoşa dairə vardır. Sağ tərəfdə arxaya doğru hərəkət edən ovçu təsvir edilmişdir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi qoşa dairələr Veneranı simvolizə etmişdir. Keçinin ağzındakı yem Tanrı tərəfindən verilən müqəddəs yemdir. Bu rəsm ovçuluq yasaqlarının və məhsuldarlığın təmin edilməsinin ifadəsi hesab edilə bilər. Digər bir rəsmdə dünyanın üçqatlı quruluşunu göstərən kosmik simvol, ondan aşağıda isə əfsanəvi ovçu təsvir edilmişdir. Bu təsvirdə ovçuluqla bağlı ovsun, ovun uğurluğunun təmin olunması aydın ifadə edilmişdir.

     Qaya təsvirlərinin birində əllərini yana açmış insan, onun başı üzərində keçi, ondan bir qədər yuxarıda isə bir dağ keçisi və oğlaq rəsmi təsvir edilmişdir. Bu rəsmlərdən solda düz xətlə birləşdirilən iki dairə və çarpaz xətlərlə bir neçə yerə bölünmüş dairə təsviri vardır. Rəsmdə müvəffəqiyyətin təmin olunması sürünün qorunması ideyası ifadə olunmuşdur. Düz xətlə birləşdirilən qoşa dairələrin tamğa olduğu söylənmişdir. Hər bir tamğanın da müəyyən simvolikanı ifadə etdiyi şübhəsizdir. Ehtimal ki, bu tip rəsmlər insanların bu dünya, o biri dünya anlayışlarını ifadə etmişdir. Qaya parçasının o biri tərəfində bir neçə yerə bölünmüş düzbucaqlı, onların bəzisinin içərisində isə kiçik oval dairələr vardır. Düzbucaqlının yuxarı tərəfində sağ tərəfə hərəkət edən keçi təsvir edilmişdir. Yuxarıda bir neçə yerə bölünmüş düzbucaqlının məkan anlayışı ifadə etdiyini söyləmişdik. Ehtimal ki, burada totemizmin qalıqları ilə bağlı olaraq məhsuldarlığın qorunması anlayışı ifadə edilmişdir.

     İnsan rəsmlərinin təsvir edildiyi bəzi kompozisiyalar ov səhnələrini əks etdirir. Bu təsvirlərin birində əlində ox-yay və kəmənd tutan insan və qrup halında keçi təsvirləri verilmişdir. Ovçunun bir əli keçinin başına, oxu isə ayağına uzadılmış vəziyyətdədir. Şübhəsiz ki, burada real ov səhnəsi deyil ovçuluq kultu ilə bağlı müəyyən ritual əks olunmuşdur. Bu ritual ovun uğurlu olmasını təmin etməli idi. Digər bir rəsmdə ox və yayı keçiyə doğru tutan insan təsvir edilmişdir. Ovçunun başında dairəvi başlıq, çiyin hissəsində isə uzunsov çıxıntı vardır. Ovçu keçini arxadan nişan almışdır. Ov səhnəsini yansıdan, insan və keçi təsvirlərindən ibarət bir kompozisiyada yuxarıda aypara, ondan sağ tərəfdə çərxi-fələk formasında fantastik varlıq çəkilmişdir. O sanki ovçunun kamanından tutaraq ona mane olmaq istəyir. Bir qədər aşağıda keçi təsvirləri, ən aşağıda isə ilan təsviri vardır. Bu təsvirdə kosmik dünya modelinin üçqatlı quruluşunun ifadəsi heç bir şübhə doğurmur. Ovçuluq mifləri ilə bağlı olan bu rəsmdə gərəksiz ovçuluğun qarşısının alınması, məhsuldarlığın təmin olunması ideyası verilmişdir. Məlum olduğu kimi qədim insanlar ova çıxmazdan əvvəl müəyyən ovsun və dua ilə müşayət olunan mərasimlər icra edər, ovun uğurlu keçməsini dilər və Tanrıdan kömək istərdilər. Ovçuluqla bağlı miflər Azərbaycan folklorunda geniş əks olunmuşdur. Azərbaycan folklor nümunələrində heyvanların sahibi olduğu, ovçuluğun himayə olunduğu çoxsaylı nümunələrdə əks olunmuşdur. Gəmiqayada kollektiv ov səhnələrinə də rastlanmışdır. Rəsmlərin birində yuxarıda astral işarə, ondan aşağıda sağ tərəfdə əlində ox-yay tutan insan arxası üstə çevrilmiş keçi təsvirləri vardır. Vəhşi quşlardan biri yerə uzanmış keçini dimdikləyir. Əlində nizə tutan insan vəhşi heyvanı sürüdən uzaqlaşdırır. Bu təsvirlərdən sol tərəfdə maral, onun qarşısında isə əsa təsviri yer almışdır. Kompozisiya aşağıda ilan rəsmi ilə tamamlanır. Göründüyü kimi bu təsvirdə insanların, yaxud hami ruhların vəhşi heyvanları sürüdən uzaqlaşdırması səhnəsi təsvir edilmişdir. Göy aləmi astral işarə ilə, Yeraltı dünya ilanla göstərilmişdir. İnsanların vəhşi heyvanlarla mübarizəsi ölümün qarşısının alınması anlamındadır. Maralın qarşısında olan əsalar əski maqiya ilə bağlı olub onun bəd ruhdan, ölümdən qorunmasını simvolizə edir. İkinci kompozisiyada əlində ox, yay və kəmənd tutan insan rəsmi verilmişdir. O heyvanlardan birinə ip biğlayaraq əlində tutmuş, nizəni vəhşi heyvanın qarnına doğru yönəltmişdir. Ondan bir qədər yuxarıda keçi təsviri vardır. Keçi rəsmindən aşağıdakı insan təsviri ehtimal ki, heyvanların himayədarıdır. Bu rəsmdə də ov heyvanlarının vəhşi heyvanlardan qorunması, ovçuluğun himayə edilməsi ideyası əks olunmuşdur. Gəmiqaya rəsmlərinin müəyyən qrupu qeyri adi varlıqların təsvirindən ibarətdir. Keçiyəbənzər tək buynuzlu heyvanın quyruğu spiral şəklində belinə doğru əyilmişdir. Belində spiralşəkilli hörgücü vardır. Gövdəsi pələngə bənzəyən digər bir heyvanın ayparaşəkilli uzun buynuzları vardır. Keçiyəbənzər heyvanlardan birinin buynuzları yuxarıya qalxaraq ilan şəklində əyilmişdir. Vəhşi heyvanların keçiyə hücum səhnələrindən birində təsvir edilən heyvanlardan biri qanadlıdır. İkibaşlı ilan təsvirləri də bu qrupa daxil edilə bilər. Polimorf və fantastik varlıqların təsvir edilməsi qədim incəsənət üçün xarakterikdir. Araşdırmalar göstərir ki, bu tip heyvanların təsviri insanların dünyanın quruluşu ilə bağlı düşüncələrini, bu dünya ilə o biri dünyanın əksliyini, mübarizəsini və vəhdətini əks etdirir. Bu tip rəsmlərin birində quyruğu iki yana şaxələnmiş heyvan təsviri, ondan aşağıda buynuzları arxasında əsa olan keçi təsviri, ondan aşağıda gövdəsi, quyruğu və buynuzları üçpilləli şəkildə birləşən keçi təsviri vardır. Daraqvari işarələrin yağışı simvolizə etdiyini demişdik. Keçinin buynuzları arasındakı əsa onun qorunması anlamındadır. Aşağıda rəsmin ortasında qoşa buynuzlu varlıq məhsuldarlığı simvolizə edir. Yenə də burada ovsunla bağlı müəyyən hərəkətin icrası ilə qarşılaşırıq. Ehtimal ki, bu rəsm quraqlığın qarşısının alınması, məhsuldarlığın təmin olunması və qorunmasının metaforik ifadəsidir. Fantastik kompozisiyalardan birində otlayan maral, ondan arxada aypara, yuxarıda isə digər bir maralın üstündə oturan fantastik varlıq, ehtimal ki, şeytan təsvir edilmişdir. Bu təsvir şeytanın qovulması, məhsuldarlığın, artımın təmin edilməsi mənasındadır. Qeyri adi varlıqlar sırasına insan rəsmləri də aiddir. Onların bəzisinin başı quş dimdiyinə bənzədilmişdir. Bizcə, bu onların Göylə Yer arasında bir vasitəçi olduğunu ifadə edir. Qeyd edək ki, qeyri-adi varlıqların təsvirinə Azərbaycan folklorunda da rastlanır. Əkil-Bəkilin quş və insan şəklində verilməsi, yaxud su pərisinin yarı insan, yarı balıq şəklində təsvir edilməsi buna misal ola bilər. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi Naxçıvan abidələrində aşağı qismi balıq olan fiqurlara da rastlanmışdır.

   Gəmiqaya rəsmlərinin ideya məzmunu ilə bağlı olduqca az fikir söylənmişdir. Azərbaycan folklorundakı mifoloji obrazların tədqiqi sahəsindəki araşdırmalar da çox sayıla bilməz. Azərbaycan qədim sənət nümunələrinin öyrənilməsi folklor nümunələrini və etnoqrafik materialları geniş şəkildə tədqiqata cəlb etmədən mümkün deyildir. Gəmiqaya rəsmlərinin bütövlükdə qeydə alınıb nəşr edilməsi «dolaşıq» rəsmlərin də məzmununun açılmasına köməklik edə bilər. Lakin bütün bunlara baxmayaraq araşdırmalar göstərir ki, Gəmiqaya rəsmləri mifoloji düşüncə tərzidir, qədim insanların dünyabaxışıdır, xalqımızın daş yaddaşıdır.